Znowelizowany Kodeks Etyki Lekarskiej nie jest aktem normatywnym w sensie ścisłym, mimo swojej nazwy. W przeciwieństwie do kodeksu karnego czy cywilnego, które są ustawami publikowanymi w Dzienniku Ustaw, Kodeks Etyki Lekarskiej określa zasady deontologii zawodowej. Jego naruszenie może skutkować wyłącznie odpowiedzialnością zawodową przed Okręgową Izbą Lekarską, nie stanowi podstawy odpowiedzialności prawnej w ramach powszechnie obowiązującego prawa. Dr hab. prof. nadzw. Justyna Król-Całkowska omawia zmiany wprowadzone nowym kodeksem, które obowiązują od 1 stycznia 2025 roku.
Metody leczenia – między swobodą a odpowiedzialnością
Art. 6 kodeksu gwarantuje lekarzom swobodę wyboru metod postępowania, ale nakłada istotne ograniczenia. Lekarz może stosować wyłącznie metody zgodne z aktualną wiedzą medyczną, zweryfikowane naukowo i rzeczywiście potrzebne. Zabronione jest wykorzystywanie metod niezweryfikowanych, szkodliwych lub bezwartościowych. Nie można również stosować metod, w których działania niepożądane przeważają nad korzyściami.
Szczególną uwagę zwraca możliwość stosowania leków poza charakterystyką produktu leczniczego (off-label), ale tylko gdy skuteczność takiego zastosowania została udowodniona i zweryfikowana. Wymaga to od lekarza wnikliwej analizy Evidence Based Medicine. W polskim prawie nie istnieje termin „aktualnej wiedzy medycznej” – oznacza ona wiedzę zweryfikowaną naukowo, współczesną i dostępną na danym obszarze, uwzględniającą dostępne metody i środki postępowania.
Ochrona dobrego imienia lekarza – nowe mechanizmy wsparcia
Art. 68 wprowadza obowiązek izby lekarskiej do udzielenia pomocy lekarzowi, którego dobre imię zostało naruszone bezpodstawnie. Jeśli Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej lub sąd lekarski nie potwierdzą stawianych zarzutów, izba powinna pomóc w naprawieniu szkody. Zawód lekarza jest zawodem zaufania publicznego, a bezpodstawne zarzuty ze strony pacjentów, kolegów czy mediów skutkują utratą zaufania niezbędnego do właściwego wykonywania zawodu.
W okręgowych izbach lekarskich powołani są rzecznicy praw lekarza, którzy mogą inicjować postępowania cywilne dotyczące naruszenia dóbr osobistych (art. 23 kodeksu cywilnego) lub postępowania karne w przypadku zniesławienia czy zniewagi. Lekarz nie jest bezradny wobec nieuzasadnionych lub fałszywych zarzutów.
Ochrona dobrego imienia lekarza – nowe mechanizmy wsparcia
Art. 68 wprowadza obowiązek izby lekarskiej do udzielenia pomocy lekarzowi, którego dobre imię zostało naruszone bezpodstawnie. Jeśli Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej lub sąd lekarski nie potwierdzą stawianych zarzutów, izba powinna pomóc w naprawieniu szkody. Zawód lekarza jest zawodem zaufania publicznego, a bezpodstawne zarzuty ze strony pacjentów, kolegów czy mediów skutkują utratą zaufania niezbędnego do właściwego wykonywania zawodu.
W okręgowych izbach lekarskich powołani są rzecznicy praw lekarza, którzy mogą inicjować postępowania cywilne dotyczące naruszenia dóbr osobistych (art. 23 kodeksu cywilnego) lub postępowania karne w przypadku zniesławienia czy zniewagi. Lekarz nie jest bezradny wobec nieuzasadnionych lub fałszywych zarzutów.
Szczególna ochrona prawna lekarzy
Zgodnie z art. 44 ustawy o zawodach lekarza, lekarzom przysługuje ochrona należna funkcjonariuszowi publicznemu – ale tylko w określonych sytuacjach. Dotyczy to lekarzy udzielających pomocy doraźnej, nagłej lub wykonujących świadczenia w podmiotach, które zawarły umowę z Narodowym Funduszem Zdrowia. Lekarz wykonujący zawód w ramach komercyjnej opieki zdrowotnej, nie udzielający świadczeń nagłych, takiej ochrony nie posiada.
Ochrona ta oznacza podwyższoną odpowiedzialność karną za naruszenie nietykalności cielesnej i czynną napaść na funkcjonariusza. Przez czynną napaść rozumie się intensywne, zaczepne wystąpienie z zastosowaniem przemocy, z zamiarem wyrządzenia krzywdy fizycznej, przy udziale co najmniej trzech osób. Zniewaga funkcjonariusza podczas pełnienia obowiązków podlega karze grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku.
Etyka zawodowa – szacunek bez dyskredytacji
Art. 62 podkreśla obowiązek wzajemnego szacunku między lekarzami, szczególnie wobec nauczających i seniorów. Kodeks rozróżnia między dozwoloną krytyką merytoryczną a zakazaną dyskredytacją. Dyskredytowanie to rodzaj krytyki niedotyczącej meritum sprawy, służący umniejszeniu autorytetu i kompromitacji osoby. Krytyka to merytoryczna analiza mająca na celu ocenę prawidłowości zachowania.
Odstąpienie od opieki nad pacjentem
Art. 7 określa możliwość odstąpienia od sprawowania opieki nad pacjentem, z wyjątkiem sytuacji, gdy zwłoka mogłaby spowodować zagrożenie życia lub ciężki uszczerbek na zdrowiu. Powodem może być brak współpracy pacjenta, nieprzestrzeganie zaleceń, brak zaufania, agresywne zachowanie czy naruszenie dóbr osobistych lekarza. Lekarz ma obowiązek wskazać pacjentowi inną możliwość uzyskania pomocy medycznej.
Sztuczna inteligencja w medycynie – nowa era wymaga nowych zasad
Najbardziej rewolucyjnym dodatkiem jest art. 12 dotyczący wykorzystania algorytmów sztucznej inteligencji. Lekarz może z nich korzystać pod warunkiem:
• poinformowania pacjenta o wykorzystaniu AI,
• uzyskania świadomej zgody pacjenta (zalecana forma pisemna dla bezpieczeństwa prawnego),
• stosowania tylko certyfikowanych systemów AI dopuszczonych do użytku medycznego,
• zachowania ostatecznej decyzji diagnostycznej i terapeutycznej przez lekarza.
Zgodnie z AI Act (Artificial Intelligence Act; rozporządzenie Parlamentu Europejskiego), systemy sztucznej inteligencji to oprogramowanie generujące treści, przewidywania, zalecenia lub decyzje dla celów określonych przez człowieka. AI ma charakter wyłącznie wspierający – nigdy nie może zastąpić lekarza w podejmowaniu kluczowych decyzji medycznych.
Odpowiedzialność społeczna lekarza
Art. 78 nakłada na lekarzy obowiązek promowania postaw prozdrowotnych i ostrzegania przed zagrożeniami ekologicznymi. Lekarz swoim postępowaniem i wypowiedziami publicznymi nie może propagować postaw antyzdrowotnych, powinien być wzorem właściwych zachowań zdrowotnych i dbać o własne zdrowie. Szczególne znaczenie mają wypowiedzi medialne i publiczne przed dużym audytorium.
Współczesne wyzwania medycyny
Nowy kodeks odzwierciedla współczesne wyzwania medycyny, od technologii AI po rosnące oczekiwania społeczne wobec lekarzy, zachowując jednocześnie fundamentalne zasady etyki zawodowej.