Guzy powierzchni oka stanowią istotny problem kliniczny w praktyce okulistycznej, charakteryzujący się wczesną możliwością rozpoznania w porównaniu z nowotworami wewnątrzgałkowymi. Pacjenci zgłaszają się relatywnie wcześnie ze względu na widoczność zmian, co stwarza lepsze możliwości terapeutyczne. Prof. dr hab. n. med. Bożena Romanowska-Dixon w wykładzie wideo zwraca uwagę na wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie guzów powierzchni oka, które wymagają systematycznego podejścia diagnostycznego.
Klasyfikacja guzów według pochodzenia histologicznego
Zmiany melanocytarne
• Złośliwe: czerniak spojówki (około 2% nowotworów oka)
• Łagodne: wrodzone piegi i melanoza, nabyte znamiona, pierwotna nabyta melanoza (PAM)
Zmiany nabłonkowe
• Łagodne: brodawczaki płaskonabłonkowe, wewnątrznabłonkowa neoplazja
• Złośliwe: rak płaskonabłonkowy spojówki
Zmiany podnabłonkowe
• Chłoniak strefy brzeżnej (MALT lymphoma)
Czerniak spojówki: najgroźniejszy nowotwór powierzchni oka
Epidemiologia i czynniki ryzyka
Obserwuje się wzrost zachorowalności na czerniaka spojówki, co wiąże się z ekspozycją na promieniowanie UV. Główne czynniki ryzyka obejmują: białą rasę, jasną karnację, starszy wiek oraz narażenie na światło UV. Kluczowe: 50-75% przypadków czerniaka spojówki powstaje na bazie pierwotnej nabytej melanozy (PAM).
Charakterystyka kliniczna i lokalizacja
Czerniak może mieć różny stopień ubarwienia, włączając postaci amelanotyczne. Z czasem staje się wypukłym guzkiem, charakteryzującym się wieloogniskowością – może implantować się w sąsiednie tkanki. Zmiany w spojówce gałkowej i przy rąbku rogówki rzadziej przerzutują niż te zlokalizowane w załamkach, mięsku łzowym czy fałdzie półksiężycowej.
Różnicowanie z zmianami łagodnymi
Znamiona młodzieńcze zawierają charakterystyczne wewnętrzne torbiele i nie wymagają usunięcia, chyba że ze względów kosmetycznych lub funkcjonalnych. Wrodzona melanoza przyrąbkowa również nie wymaga interwencji chirurgicznej. PAM i czerniak wymagają wycięcia i diagnostyki histopatologicznej.
Czynniki prognostyczne i rokowanie
Czynniki ryzyka przerzutów: mnogość ognisk, zajęcie mięska łzowego i załamków, grubość zmiany oraz nawroty po wcześniejszym leczeniu. Rokowanie: 26% pacjentów ma przerzuty w ciągu 5 lat, 65% w ciągu 15 lat. Całkowite chirurgiczne wycięcie nie gwarantuje braku wznowy ze względu na możliwość pojawienia się w całkiem innej lokalizacji.
Nowotwory nabłonkowe spojówki
Brodawczaki płaskonabłonkowe
Zmiany łagodne o charakterystycznym wyglądzie, mogące być uszypułowane lub rozlane. Wymagają usunięcia ze względu na tendencję do rozsiewania i dalszego wzrostu. Zabieg powinien być wykonany bez rozkruszania.
Rak płaskonabłonkowy spojówki
Występuje częściej niż czerniak, ale jest mniej zagrażający życiu. Lokalizuje się najczęściej przyrąbkowo lub nacieka całą powierzchnię gałki ocznej. Trudność terapeutyczna: tendencja do naciekania podłoża (twardówki i rogówki), w przeciwieństwie do czerniaka.
Chłoniak spojówki: podstępny nowotwór układu chłonnego
Epidemiologia
Chłoniaki stanowią 2% wszystkich chłoniaków oka, ale spojówka jest pierwszym miejscem zajęcia w prawie 40% przypadków. Występowanie wzrasta o 6% rocznie, zmiany obustronne występują w 38-40% przypadków.
Charakterystyka kliniczna
Najczęstszy typ: chłoniak pozawęzłowy strefy brzeżnej (MALT lymphoma). Powolny przebieg, charakterystyczny wygląd z wyraźną granicą między spojówką zdrową a zajętą. Może przypominać alergiczne zapalenie spojówki, co stwarza trudności diagnostyczne.
Postępowanie terapeutyczne
Pierwszy krok: po potwierdzeniu histopatologicznym – konsultacja hematologiczna w celu wykluczenia choroby systemowej. 20% chłoniaków ulega progresji do choroby rozsianej. Leczenie indywidualne: chirurgiczne, immunologiczne (interferon alfa-2b), napromienianie.
Inne istotne nowotwory powierzchni oka
Mięsak Kaposiego: występuje u osób z obniżoną odpornością (AIDS, po przeszczepach). Wymaga leczenia systemowego oraz miejscowego usunięcia dużych zmian.
Guzy wtórne: mogą pochodzić z wnętrza gałki ocznej (czerniak), powiek (rak podstawnokomórkowy) lub oczodołu.
Wczesne rozpoznanie i współpraca interdyscyplinarna
Wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie guzów powierzchni oka wymagają systematycznego podejścia diagnostycznego. Kluczowe jest różnicowanie między zmianami wymagającymi natychmiastowej interwencji (PAM z atypią, czerniak, rak płaskonabłonkowy) a tymi, które mogą być obserwowane (znamiona młodzieńcze, wrodzona melanoza). Współpraca interdyscyplinarna, szczególnie z hematologami i onkologami, jest niezbędna dla optymalnych wyników leczenia.